Çoğu Türkiyeli tarafından köken olarak Türk sanılan Çerkesler, Karadeniz’le Hazar Denizi ortasında yer alan Kafkasya bölgesinin kuzeyinde yaşayan kadim bir halk. Tarih boyunca kıymetli seferlere, göç yollarına ve bir geçiş güzergahına sahip olan Çerkesya Adige, Abaza, Oset, Çeçen, İnguş, Ubıh, Karaçay, Balkar ve başka Çerkes halkların bir ortada yaşadığı bir coğrafya. Günümüzde sayıca azalmış olsa bile bu çeşitlilik hala devam ediyor. Tarih boyunca Çerkesya olarak isimlendirilen bu coğrafyanın öyküsü, heybetli dağları, yemyeşil tabiatı ve çok lisanlı yapısıyla edebiyatta, mitolojide de yer edinmiş. Mesela Sosruko, Çerkeslerin en ünlü mitolojik kahramanlarından biridir.
Çarlık Rusyası Çerkesya’yı denetim altına almak ve topraklarını ele geçirmek istiyordu. 19’uncu yüzyılın başlarından 1864 yılına kadar süren Kafkas Rus savaşları Çerkeslerin mağlubiyetiyle sonuçlandı. Çarlık, eşitsiz ve acımasız savaş stratejisi ile devrin en yırtıcı soykırımını da gerçekleştirmiş oldu. Köyler basıldı, çocuklar, bayanlar, yaşlılar öldürüldü. Tarlalar, ekinler yakıldı ve Çerkesler vatanını kaybetti. Çerkeslere üç seçenek sunuldu: Kuban vadisine gitmek, Çar ordusuna katılmak ve Hıristiyan olmak. Kabul etmeyen Çerkeslerin de Osmanlıya sürülmesine karar verildi. Çerkeslerin acı dolu sürgün tarihi de 1864 yılının mayıs ayı prestijiyle başlamış oldu. Osmanlı İmparatorluğu ve Çarlık Rusyası ortasında çok evvelden yapılan muahede mucibince Çerkesler Osmanlı topraklarına gönderilmek üzere Karadeniz kıyısına sürülmeye başladı. Açlık, soğuk ve salgın hastalıklar nedeniyle sürgün seyahati tam bir trajediye dönüştü.
Yaklaşık 1,5 milyon Çerkes yani nüfusun yaklaşık yüzde 90’ı vatanından sürüldü. 500 binin üzerinde insan sürgünde hayatını yitirdi. Sürgün sonrası Osmanlının planlı iskan siyasetleri gereği Çerkesler güvenlik sorunu yaşanan bölgelere, kıyılara yerleştirildi. Lisanlarını, kültürünü bilmedikleri bir coğrafyada yaşama tutunmaya çalıştı.
HER SÜRGÜN İNSANI EKSİLTİYOR
Sürgün sonrası Çerkesler kendi gelenek ve kültürlerini muhafazaya çalıştı ancak tıpkı vakitte Türkiye toplumuyla da entegre oldular. ‘Vatandaş Türkçe konuş’ dayatmaları, Çerkesçe köy isimlerinin değiştirilmesi, nüfus müdürlüklerinde isim davaları derken asimilasyon siyasetleri da tıpkı öteki halklarda olduğu üzere Çerkeslerin de kültürlerini daha kısıtlı yaşamalarına neden oldu. Bu topraklara geldiklerinde Türkçe bilmeyen Çerkesler, bir buçuk asır sonra bugün kendi lisanları Çerkesçeyi kaybetmek üzereler. Çerkes lisanları UNESCO’nun tehlike altındaki lisanlar atlasında ‘güvensiz durumda olanlar’ başlığı altında yer alıyor.
Ubıhça bu topraklarda yok olan birinci Çerkes lisanı oldu. Bu lisanı konuşan ve Son Ubıh olarak bilinen Tevfik Esenç 1992 yılında hayata veda etti. Esenç’in vefatından evvel İsmet Arasan tarafından kayıt altına alınan Son Sesler belgeseli, Ubıhçanın çaresizliğini ve yalnızlığını anlatıyor. Yeniden Ubıhçayı anlatan 2019 yılında çekilen, Bir Hayal Gördüm, Anlatsam da Anlamazsınız belgeselinde bir lisanın kaybolma hikayesi anlatılıyor.
Tevfik Esenç. COĞRAFYAMIZ BİR SÜRGÜN YOLU…
Çerkeslerin anavatanları Kafkasya’dan Anadolu’ya sürülmelerinin bu sene 159’uncu yılı. Sürgün ve ayrılık ise sırf Çerkeslerin bahtı olmadı Anadolu coğrafyasında. Coğrafyamız bir sürgün yolu… Balkanlardan ve Kafkaslardan Anadolu’ya, Anadolu’dan Der Güç çöllerine, Yunanistan’a, Trakya’dan Filistin’e, Suriye’den Anadolu’ya sürgün yolları… Bu yollar çeşitli vakitlerde zorla yerlerinden yurtlarından edilen ya da katliamlardan kaçıp kurtulmak isteyen insanların trajik öykülerini taşıyor.
Çerkes Sürgün ve Soykırımı üzerinden 159 yıl geçmesine karşın Çerkesler Türkiye, Ürdün, Suriye, İsrail, Almanya üzere dünyanın birçok ülkesinde diasporik bir halk olarak yaşıyor. Çerkesler son yıllarda kıssalarını anlatmaya, görünür olmaya, paneller, belgeseller, sinemalar ve yazdıkları kitaplarla hem kültür sanat alanında hem de sivil toplumda Çerkes kimliğini anlatmaya devam ediyor.
Muhacirler ortasındaki dağlı Abhazlar (Mesut Tufan Arşivi). Bu kurallar ve gayretler eşliğinde Çerkesler kendi anadillerinde yayınlar yapılmasını, Çerkes Soykırımı’nın tanınmasını, kültür ve geleneklerinin müdafaa altına alınmasını, Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri ile münasebetlerin geliştirilmesini istiyor. Bu istekler Çerkes şair ve muharrir Çetin Öner’in Anadolu şiirindeki duygusu üzere öteki Türkiyeli halklardan bağımsız değil…
Anadolu
Ah, bu benim Türk yanım
Hititlerden başlayarak…
Ah, bu benim Ermeni yanım
Çok konuşkanım, çok susarak…
Ah, bu benim Azeri yanım benim
Yalnızlığı türkülere katarak…
Bu Gürcü yanım benim
Ekmek ve şarabı kutsayarak…
Ah, bu Rum yanım benim
Ağıt söyler oynayarak…
Ve bu Laz yanım,
Hoyrat, lacivert, matrak…
Ah, bu Arnavut yanım benim
Sevdasını yüreğine bir bıçakla kazarak…
Ah, bu Boşnak yanım
Yarasına zeytin kolu sararak…
Ah, bu Tatar yanım benim
Atımın toynaklarında savrulur toprak…
Ah, bu Yahudi yanım benim
Çalışırım tapınarak;
Tapınırım ağlayarak…
Ah, bu Arap yanım benim
Mümin, bahadır, korkak…
Ve Kürt yanım
Yoksulluktan kaçarak
Dağlara sığınarak…
Ah, bu Çerkes yanım benim
Bin yıldır savaşarak…
Ah, bu insan yanım benim
Ah bu insan yanım
Boynumda bir çıngırak…
Çetin Öner
